NANAY KO TAGAPULOT NG BASURA — 12 TAON NILA AKO INIIWASAN, PERO SA GRADUATION ISANG LINYA KO ANG NAGPABAGSAK SA LAHAT
Hindi ko malilimutan ang amoy.
Amoy ng araw na tumatama sa basurahan. Amoy ng plastik na nabasa ng ulan. Amoy ng lumang karton na pinagpawisan ng daan. Amoy na kahit anong sabon, kahit anong pabango, kahit anong kuskos… parang kumakapit sa balat.
‘Yun ang amoy ng buhay namin.
At ‘yun din ang amoy na pinagtawanan nila sa akin sa loob ng labindalawang taon.
Ako si Nica, labing-walong taong gulang sa araw ng graduation namin. Pero sa totoo lang, mas matanda na ako sa sakit kaysa sa edad ko. Dahil kung may bagay na natutunan ako sa paaralan, hindi ‘yon Math o Science…
Kundi kung paano tumayo kahit ang buong mundo gusto kang yumuko.
ANG NANAY KONG TAGAPULOT NG BASURA
Tuwing madaling-araw, bago pa sumigaw ang mga manok sa kapitbahay, gising na si Nanay.
Hindi siya nagigising dahil sa alarm. Nagigising siya dahil sa katawan niyang sanay na—sa trabaho, sa hirap, sa panahon.
Minsan, gigising ako at makikita ko na lang siyang nasa labas, nakasuot ng lumang jacket, nakatali ang buhok, may dalang sako at kalawit na bakal.
“Nanay, wag ka na…” minsan kong sinabi noong bata pa ako, iyak nang iyak.
Ngumiti lang siya, pinunasan ang luha ko gamit ang likod ng kamay niyang may peklat at alikabok.
“Anak,” sabi niya, “hindi nakakahiya ang marumi. Ang nakakahiya… ‘yung wala kang ginagawa para mabuhay.”
Tapos hahalik siya sa noo ko. Amoy pawis at araw ang halik niyang iyon. Pero sa akin, amoy pagmamahal.
Sa araw-araw, siya ang unang lumalabas. Siya rin ang huling natutulog. At sa gitna ng lahat, ako ang dahilan kung bakit hindi siya sumusuko.
“Mag-aral ka lang,” lagi niyang sinasabi. “Para hindi mo na kailangang pumulot ng basura tulad ko.”
Hindi niya alam… sa school, ang trabaho niya ang dahilan kung bakit parang gusto ko na ring mawala.
ANG UNANG ARAW NA NARINIG KO ANG SALITA
Grade 1.
Bagong uniform. Bagong bag na secondhand. Bagong sapatos na galing ukay na tinahi pa ni Nanay para hindi bumuka.
Hinahatid ako ni Nanay sa gate.
Nakita ko ang mga nanay ng kaklase ko—nakapabango, naka-ayos, may dalang kotse o nakasakay sa tricycle na parang pang-mall. Si Nanay ko, naka-tsinelas, may sako pa sa likod dahil diretso siya sa rota niya pagkatapos.
Bago siya umalis, niyakap niya ako. Mahigpit. Totoo.
At narinig ko ang tawa.
“Hala! Amoy basurahan!”
“Anak ng tagapulot!”
Parang may tumusok sa dibdib ko. Nanginginig ang kamay ko sa strap ng bag ko.
Gusto kong sumigaw. Gusto kong sabihin na mabait ang nanay ko. Na masipag siya. Na hindi siya magnanakaw. Na hindi niya kasalanan na mahirap kami.
Pero bata ako. At sa batang tulad ko, ang hiya ay parang mabigat na bato sa bibig.
Kaya tumahimik ako.
At doon nagsimula ang labindalawang taon ng pag-iwas.
12 TAON NG PAGLAYO
Grade 2 hanggang Grade 6—parang iisang mahabang eksena ng pag-iisa.
Kapag may group activity, ako ang last choice.
Kapag may field trip, ako ang “walang pangbayad.”
Kapag lunch break, ako ang mag-isa sa gilid, habang sila nagkukumpulan at nagkukwentuhan tungkol sa mga bagong laruan at bagong shoes.
May isang beses, nagdala ako ng baon—kanin at itlog na maalat.
Umupo ako sa tabi ng dalawang kaklase ko, ngumiti.
Bigla silang tumayo.
“Uy, dun tayo. Ang baho dito.”
Hindi ko alam kung kanin ba ang mabaho… o ako.
Uuwi ako, tatawa-tawa lang kay Nanay.
“Okay lang ako,” sinasabi ko.
Pero sa gabi, sa ilalim ng kumot, umiiyak ako nang tahimik.
Minsan, naririnig ni Nanay.
Hindi siya magsasalita agad. Uupo lang siya sa tabi ko, tapos hihimasin niya ang buhok ko.
“Anak,” bulong niya, “kung hindi ka nila kayang mahalin, huwag mong hayaan na matutunan mo ring ayawan ang sarili mo.”
Hindi ko sinagot. Kasi paano ko sasabihin na halos araw-araw, ayaw ko na rin sa sarili ko?
ANG PINAKAMASAKIT NA ARAW
Grade 9.
May event sa school. “Parents’ Day.” Kailangan daw dumalo ang magulang.
Sinabi ko kay Nanay na wag na siyang pumunta.
“Bakit?” tanong niya, nagulat.
“Busy ka,” pilit kong dahilan.
Ngumiti siya. “Hindi ako busy para sa’yo, anak.”
At dumating siya.
Naka-uniform pa siya sa trabaho. May bahid ng dumi sa manggas. May maliit na sugat sa kamay. Pero nakangiti siya—parang proud na proud.
Pagpasok niya sa classroom, biglang nagbulungan ang mga magulang.
“Yan ba yung… tagapulot ng basura?”
May isang nanay tumabi palayo.
May isang tatay tumingin sa kanya na parang marumi ang hangin.
At sa dulo, narinig ko ang kaklase kong si Jared.
“Kadiri, si Nica anak ng basura.”
Nag-init ang mukha ko. Parang gusto kong lamunin ng lupa.
Lumapit si Nanay sa akin, dala ang maliit na plastic bag ng pagkain. “Anak, may dala akong…”
Hindi ko na narinig ang kasunod.
Tumayo ako, tinulak ko ang upuan ko, at lumabas ako ng classroom.
Iniwan ko siya roon.
Iniwan ko ang nanay kong walang kasalanan—mag-isa sa gitna ng mga mata na mapanghusga.
Pag-uwi namin, wala siyang sinabi.
Pero nakita ko siyang humarap sa salamin, pinunasan ang mukha niya, tapos umiyak nang tahimik.
At doon ko naramdaman ang pinakamalalim na sugat:
Hindi ‘yung iniinsulto nila ako.
Kundi ‘yung ako mismo… napahiya sa nanay ko.
ANG PAGBABAGO NA HINDI NILA NAPANSIN
Simula noon, hindi na ako nagmakaawa na tanggapin nila ako.
Nag-aral ako nang nag-aral.
Habang sila busy sa saya, ako busy sa pangarap.
Habang sila may tutor, ako may nanay na nagbabalot ng baon kahit kulang sa pera.
Habang sila nagre-review sa coffee shop, ako nagre-review sa ilalim ng ilaw ng poste kapag naputulan kami ng kuryente.
Hindi ako naging perfect.
Pero naging matatag ako.
At sa bawat quiz na pumapasa ako, sa bawat medal na natatanggap ko, sa bawat “Very Good” na naririnig ko, naiisip ko si Nanay—naka-yuko sa daan, pumipili ng bote at karton, para lang may pambili ako ng notebook.
Hindi nila alam na ang talino ko… galing sa pagod niya.
ANG ARAW NG GRADUATION
Dumating ang araw na pinakahinihintay ko.
Graduation.
Naka-toga ako. Naka-sablay. Nasa stage list ang pangalan ko bilang isa sa may mataas na honors.
Sa backstage, nanginginig ang kamay ko.
Hindi dahil sa kaba sa pagsasalita.
Kundi dahil sa isang bagay:
Dadalo si Nanay.
Hindi ko siya pinigilan.
Hindi ko na siya ikinahiya.
Gusto kong makita nilang lahat kung sino ang dahilan kung bakit nakatayo ako ngayon.
Pagpasok ko sa hall, nakita ko siya.
Nasa likod. Hindi sa VIP. Hindi sa harap.
Naka-simpleng blouse lang siya na hiniram pa sa kapitbahay. Naka-sandals. May maliit na bag. Pero ang ngiti niya… parang liwanag.
Nung nagtagpo ang mata namin, tumango siya.
At sa pagtango niyang iyon, parang sinabi niya:
“Kaya mo, anak. Nandito ako.”
ANG MOMENTO NG TALUMPATI
Tinawag ang pangalan ko.
Umakyat ako sa stage.
Palakpakan.
Pero alam ko, may palakpak na may halong pormalidad lang. Yung iba, nagtataka pa rin kung paano ako umabot dito.
Humawak ako sa microphone.
Huminga nang malalim.
Tumingin ako sa audience.
At doon ko nakita sila—mga kaklase kong 12 taon akong iniwasan. Mga magulang nilang tumabi palayo kay Nanay. Mga teacher na minsang tumingin sa akin na parang “mahina.”
Narinig ko ang sariling boses sa loob ng ulo ko:
Sabihin mo na. Ngayon na.
Hindi ko sinimulan sa drama.
Sinimulan ko sa totoo.
“Magandang araw po,” sabi ko. “Ako po si Nica.”
Tahimik.
“Labindalawang taon akong pumasok sa paaralang ito,” patuloy ko. “At labindalawang taon din akong natutong ngumiti kahit masakit.”
May nagbulungan.
Ngumiti ako, pero may luha na agad sa mata ko.
“Sa loob ng labindalawang taon, may isang bagay na paulit-ulit kong naririnig…” huminga ako. “Na ‘amoy basurahan’ daw ako. Na ‘anak ng tagapulot’ daw ako. Na… dapat iwasan ako.”
Biglang nag-iba ang hangin sa hall.
Tahimik.
May ilang napayuko.
“At alam niyo po,” sabi ko, nanginginig ang boses, “minsan… naniwala ako.”
Tumigil ako sandali. Tumingin ako sa direksyon ni Nanay.
Nakita ko siyang nakaupo, hawak ang panyo, nanginginig ang labi.
“At kung may gusto akong ipagpasalamat ngayon…” sabi ko, “hindi ito dahil matalino ako.”
Huminga ako.
“Hindi ito dahil may honors ako.”
Humigpit ang hawak ko sa mic.
“Kung may gusto akong ipagpasalamat… ito ay dahil may isang tao na araw-araw pumipili ng mga bagay na itinatapon ng iba… para lang may pangarap akong hawakan.”
May umiiyak na sa unang hanay.
At doon ko sinabi ang linyang hindi ko sinadya maging “iconic”—lumabas lang mula sa puso na matagal nang pinipigilan.
“Kung ang basura ang tingin ninyo sa nanay ko… sana maalala ninyo: sa basura ninyo siya kumukuha ng dahilan para mabuhay ako.”
Parang may sabay-sabay na huminga at nasaktan.
May mga estudyanteng biglang napaiyak.
May mga magulang na nagtakip ng bibig.
May teacher na napapikit.
Hindi pa ako tapos.
“Ang nanay ko po,” sabi ko, umiiyak na rin, “tagapulot ng basura. Oo. Pero habang kayo natutulog, gising siya. Habang kayo nagpapahinga, naglalakad siya sa ilalim ng araw at ulan.”
Tumingin ako ulit kay Nanay.
“At alam niyo po kung ano ang pinakamalinis sa kanya?”
Tahimik ang hall. Wala nang ubo. Wala nang bulungan.
“Yung puso niya.”
Bumagsak ang luha ko.
“At kung may isang bagay akong natutunan sa kanya,” sabi ko, “ito ‘yun: hindi nakakahiya ang marumi. Ang nakakahiya… yung tumitingin ka sa tao at hindi mo makita ang puso niya.”
Nag-echo ang katahimikan.
Tapos may isang palakpak.
Isa.
Dalawa.
Hanggang sa buong hall… tumayo.
Hindi lahat dahil naawa.
Kundi dahil tinamaan.
At sa gitna ng standing ovation, nakita ko si Nanay…
Umiiyak siya. Hindi niya tinatakpan.
Hindi siya nahihiya.
At sa unang pagkakataon, hindi na rin ako.
PAGBABA KO SA STAGE
Pagbaba ko, lumapit ang mga dati kong kaklase.
Si Jared, yung pinakaunang nagsabing “anak ng basura,” nakatayo sa gilid, namumula ang mata.
“Nica…” sabi niya, paos. “Sorry.”
Hindi ko alam kung tatanggapin ko agad.
Pero tiningnan ko siya.
“Hindi mo kailangang magsorry sa’kin lang,” sabi ko. “Sa nanay ko.”
Lumapit siya kay Nanay.
At sa harap ng maraming tao, yumuko siya.
“Tita… pasensya na po.”
Ngumiti si Nanay kahit umiiyak. “Anak… sana lang matuto ka. ‘Yun lang.”
Isa-isa, lumapit ang iba.
May mga teacher na humingi ng tawad.
May mga magulang na biglang ngumiti kay Nanay—ngiting ngayon lang nila ibinigay.
Pero ang pinakamahalaga…
Lumapit ako kay Nanay.
At niyakap ko siya.
Mahigpit.
Hindi para ipakita sa kanila.
Kundi para ipakita sa kanya… at sa sarili ko.
“Nanay… sorry,” bulong ko. “Noon… ikinahiya kita.”
Hinawakan niya ang mukha ko.
“Anak,” sabi niya, “hindi kita sinisisi. Pero salamat… kasi ngayon, pinili mong tumayo.”
EPILOGO: ANG AMOY NA HINDI KO NA KINATAKUTAN
Pag-uwi namin, nakasabit pa rin ang mga sinampay.
Nandun pa rin ang timba.
Hindi nagbago ang bahay.
Pero may nagbago sa loob ko.
Habang naghuhugas si Nanay ng pinggan, napansin ko ang kamay niya—may peklat, may dumi sa gilid ng kuko, pero matatag.
Lumapit ako. Hinawakan ko ang kamay niya.
“Nanay,” sabi ko, “alam mo ba… dati, natatakot ako sa amoy.”
Ngumiti siya, pagod pero masaya. “Anong amoy?”
“Amoy ng trabaho mo,” sagot ko. “Amoy ng buhay natin.”
Tumingin siya sa akin, tapos hinaplos ang ulo ko.
“Anak,” sabi niya, “hindi ‘yan amoy ng basura.”
“Anong amoy ‘yan?”
“Amoy ng sakripisyo.”
At sa gabing iyon, habang natutulog ako, hindi ko na tinakpan ang ilong ko sa alaala.
Hinayaan ko lang.
Kasi ngayon, alam ko na:
May mga taong yumayaman sa pera.
Pero may mga taong yumayaman sa puso.
At ang nanay ko—tagapulot man ng basura—ay mas mayaman kaysa sa kahit sinong tumawa sa amin.
