ANG MEDALYA NA IPINAGBILI KO PARA SA BUHAY NIYA… PERO MAY ISANG LALAKING NAGSABING “HINDI NABIBILI ANG KABAYANIHAN”
Tahimik ang gabi sa ospital—hindi dahil walang tunog, kundi dahil ang lahat ng tunog ay parang sinasakal ng pagod. Ang mahinang beep… beep… beep ng monitor, ang tunog ng gulong ng stretcher sa pasilyo, ang pabulong na iyakan sa may dulo ng ward… lahat iyon, parang alon na paulit-ulit humahampas sa dibdib ni Sgt. Renato Dela Cruz—retiradong sundalo, limampu’t siyam, at ngayon… isang lalaking hindi na alam kung paano hihinga kapag nawawala ang babaeng minahal niya ng buong buhay.
Nakaupo siya sa plastik na upuan sa tabi ng kama. Naninigas ang tuhod niya, nanginginig ang daliri, pero pinipilit niyang magmukhang matatag. Sa harap niya, nakahiga si Lina—asawa niya, payat na payat na, parang naglalaho sa puting kumot. Ang buhok nitong minsang mahaba at makintab, ngayon ay manipis na. Ang mga mata nitong palaging may biro kahit mahirap ang buhay—ngayon ay nakapikit, pagod, pero may ngiting pilit kapag naririnig ang boses niya.
“Ren…” mahinang tawag ni Lina, halos hangin lang. “Huwag ka na diyan… ang tigas ng mukha mo. Halika nga rito.”
Lumapit si Renato, yumuko, hinawakan ang kamay ni Lina. Mainit-init pa, pero ramdam niyang humihina. Sa palad nito, naroon pa rin ang pamilyar na gaspang—gaspang ng babaeng hindi natakot maglaba sa poso, magtinda sa palengke, magluto kahit walang ulam, at ngumiti kahit wala na silang pamasahe.
“Dito lang ako,” bulong ni Renato. “Hindi ako aalis.”
Ngumiti si Lina, pero may luha sa gilid ng mata. “Wag mong sabihin ‘yan na parang… mamamaalam ka na. Buhay pa ako, ha.”
“Buhay ka,” mabilis na sagot niya, na parang kapag sinabi niyang mas malakas, mas magiging totoo.
May kumatok sa pinto—isang nurse na may hawak na papel. “Sir Renato… kailangan po nating pag-usapan ang mga gamot. ‘Yung bagong reseta ni Dok, hindi po covered ng assistance. Kailangan po… payment arrangement.”
Alam na niya ang susunod na salita kahit hindi pa sinasabi: deposit. Downpayment. Bayad.
Tumango lang siya. “Sige po.”
Paglabas ng nurse, parang may bumagsak na bato sa dibdib niya. Hindi niya maipaliwanag sa sarili kung paano naging ganito kabilis: kahapon, nagkakape pa sila sa maliit nilang bahay sa Antipolo, nagtatawanan sa mga lumang kwento, nagtutuksuhan sa kung sino ang unang tatanda. Ngayon, binibilang niya ang oras at pera—at pareho silang ubos.
Tumayo siya, lumapit sa bintana ng ward. Sa labas, kita ang ilaw ng syudad—mga ilaw na parang walang pakialam kung may umiiyak sa loob ng ospital. Sa bulsa ng pantalon niya, may lumang sobre: listahan ng utang, reseta, at papel na may halaga ng gamot na hindi niya maabot.
Bumalik siya sa upuan. Tumingin siya kay Lina. “May paraan,” sabi niya, pero parang sinasabi niya rin iyon sa sarili.
Umangat ang kilay ni Lina. “Ren… huwag mo akong lokohin. Alam ko kung gaano kahirap.”
“Hindi kita susukuan.”
Ngumiti si Lina, at sa ngiting iyon, parang may pakiusap. “Hindi mo ako sinukuan noon… at hindi mo rin dapat sukuan ang sarili mo ngayon.”
Napabuntong-hininga si Renato. “Hindi ko alam kung ano pa ang ibebenta ko.”
Tahimik si Lina, tapos dahan-dahang tumingin sa maliit na bag sa ilalim ng kama—naroon ang mga gamit niya. At naroon din… ang bagay na matagal na nilang hindi pinag-uusapan.
Isang kahong kahoy na kupas na ang kulay. Luma, pero inalagaan—parang relikya. Parang laman ng isang panaginip na ayaw gisingin.
“Ren…” bulong ni Lina. “Huwag mo sana akong magalit ha.”
“Bakit?”
Dahan-dahan niyang itinuro ang kahon. “Nandiyan pa rin ‘yon.”
Tumigas ang panga ni Renato. Parang biglang bumalik ang amoy ng putik, pulbura, at dugo. Parang biglang bumalik ang sigaw ng mga kasamang hindi na umuwi.
“Nandiyan ‘yon,” mahinang sabi niya. “Hindi ko gagalawin.”
“Renato,” mahina pero matalim ang boses ni Lina. “Gagalawin mo.”
Napatingin siya. “Lina…”
“Kung kailangan… ibenta mo.”
Parang sinampal siya. “Hindi.”
“Ren,” pilit na umangat si Lina, hingal. “Pakinggan mo ako. Medalya lang ‘yon. Ikaw—ikaw ang buhay ko.”
“Hindi lang ‘yon medalya,” nanginginig ang boses niya. “Hindi mo alam kung ano ‘yon sa akin.”
“Alam ko,” sagot ni Lina, at sa unang pagkakataon sa gabing iyon, umagos ang luha niya. “Dahil tuwing gabi, naririnig ko sa panaginip mo ang mga pangalan nila. Tuwing umuulan, nakikita ko sa mata mo ‘yung takot na ayaw mong aminin. Alam ko kung ano ‘yon.”
Lumapit si Renato, hinawakan ang pisngi ni Lina. “Hindi ko kayang ipagbili ‘yon. Parang… ipagbibili ko rin sila.”
“Hindi mo sila ipinagbibili,” bulong ni Lina. “Ipinaglalaban mo ako. At… kung buhay pa sila, Ren… gusto nilang umuwi ka sa akin.”
Sa ilang segundong iyon, lumubog ang mundo ni Renato sa isang katahimikan na mas maingay pa sa sigawan. Tumingin siya sa kahon. Tumingin siya kay Lina. Tumingin siya sa sariling kamay—kamay na minsang humawak ng baril, ngayon nanginginig sa takot.
At doon niya naramdaman ang pinakamabigat na pagkatalo: hindi sa digmaan… kundi sa buhay na hindi marunong maghintay sa awa ng tao.
“Okay,” halos hindi lumabas ang boses niya. “Okay… gagawin ko.”
Hindi sumagot si Lina. Umiyak lang siya nang tahimik, na parang humihingi ng tawad kahit siya ang may sakit.
Kinabukasan, maaga pa lang, umalis si Renato. Naglakad siya sa ilalim ng maulap na langit, bitbit ang kahong kahoy na parang kabaong ng alaala. Dumaan siya sa mga tindahan, sa mga taong nagmamadali, sa mga jeep na puno ng reklamo at pangarap. Walang nakakaalam na sa dibdib niya, may digmaang mas malala kaysa noong may putok ng baril.
Ang pawn shop ay nasa kanto, may lumang karatulang kupas: “SANGGUNIANG SANGKALAN / SANG-AYON PAWN”. May bakal na rehas sa harap, may maliit na bintana para sa transaksyon, at sa loob, amoy lumang papel, alikabok, at pera.
Pumasok siya. May dalawang tao: isang babae na nagsasangla ng cellphone, at isang matandang lalaki na mukhang sanay na sa kahihiyan. Sa likod ng salamin, naroon ang teller—batang lalaki na parang wala nang emosyon sa mukha. Siguro araw-araw itong nakakita ng mga pangarap na ipinagpapalit sa barya.
“Next,” sabi ng teller.
Lumapit si Renato, inilapag ang kahon. “Sasangla.”
Napatingin ang teller. “Ano po ‘yan?”
Hindi agad sumagot si Renato. Binuksan niya ang kahon. At doon lumitaw ang medalya—gintong bilog na may ukit na bandila, may laso na pula at asul. Sa ilalim, may maliit na papel: pangalan niya, yunit, petsa.
Ang mata ng teller ay kumislap—hindi sa paghanga, kundi sa pagkalkula. “Ah… medalya.”
“Medalya ng kabayanihan,” sabi ni Renato, halos pabulong.
“May resibo po?”
Wala. Dahil sa kanila, hindi uso ang resibo. Ang kabayanihan, madalas binibigyan lang at pagkatapos… kalimutan.
“Wala,” sabi niya.
Sumimangot ang teller, kinuha ang medalya gamit ang guwantes. Tiningnan, tinimbang, kinaskas sa maliit na bato. “Hindi po ito pure gold. Mixed alloy. Pero… may value pa rin dahil collectible.”
Parang sinaksak si Renato sa salitang collectible. Para bang ang buhay at dugo ng mga kasama niya ay naging dekorasyon lang sa cabinet ng mayaman.
“Magkano?” tanong niya, diretso.
Nag-type ang teller. “Sir… pinakamataas na mabibigay namin… ₱8,000.”
Nabingi si Renato. “Ano?”
“₱8,000 po, sir.”
“Hindi ‘yan presyo,” boses niya tumaas. “Hindi ‘yan—”
“Sir,” malamig na sagot ng teller, “pawn shop po ito. Kung ayaw niyo, puwede po kayong humanap ng iba.”
Napahawak si Renato sa gilid ng counter. Ang dibdib niya, sumisikip. Sa isip niya, narinig niya si Corporal Magsino na tumatawa habang kumakain ng de-lata sa putikan. Narinig niya si Pvt. Jomar na sumisigaw ng “Sir, sa kanan!” bago bumagsak. Narinig niya ang sariling boses, “Wag kayong titigil!”
At ngayon… ₱8,000.
Tumingin siya sa pintuan. Parang gusto niyang tumakbo. Pero sa likod ng isip niya, naroon ang mukha ni Lina—maputla, nanginginig, pero pilit na matapang.
“Okay,” mahina niyang sabi. “Sige.”
May pumitik sa loob niya, parang may piraso ng pagkatao niyang naputol. Pinirmahan niya ang papel. Tinanggap ang pera. Inabot sa kanya ang resibo ng sangla na parang resibo lang ng lumang TV.
Paglabas niya, umulan.
Hindi malakas, pero sapat para mabasa ang damit niya. Sapat para tumulo ang luha niya nang hindi halata.
Sa gilid ng kalsada, huminto siya. Pinisil niya ang resibo sa kamay, parang iyon ang huling hawak niya sa dangal. Tumingala siya sa langit.
“Pasensya na,” bulong niya, hindi niya alam kung kanino. Sa mga kasama niya? Sa sarili niya? Sa bayan na minsang ipinaglaban niya? O sa Diyos na parang nanahimik?
Lumipas ang ilang araw.
Ginamit ni Renato ang pera para sa gamot at deposito. Muli siyang umupo sa tabi ni Lina. Minsan, gumagaan ang paghinga nito. Minsan, bumabalik ang biro. “Ren, ang pangit mo kapag umiiyak,” sabi ni Lina isang gabi, kahit halatang masakit ang bawat salita.
“Hindi ako umiiyak,” sagot ni Renato, pinupunasan ang mata niya.
“Sinungaling.”
At nagtawanan sila—mahina, pero totoo.
Pero tuwing gabi, kapag tulog si Lina, bumabalik ang bigat sa dibdib ni Renato. Naroon pa rin ang kahon sa isip niya—pero wala na ang medalya. Parang may butas sa loob niya, butas na hindi natatapal ng kahit anong dasal.
Isang hapon, habang nasa canteen si Renato bumili ng lugaw para kay Lina, may lumapit na lalaki.
Hindi siya mukhang mayaman. Hindi rin siya mukhang pulubi. Naka-long sleeves na kulay itim, nakamaong, at may suot na relo na simple lang pero halatang mamahalin kung marunong kang tumingin. Ang mukha niya’y hindi bastos, pero may bigat—yung bigat na parang matagal nang may dalang alaala.
“Ginoong Renato Dela Cruz?” tanong ng lalaki.
Nagulat si Renato. “Oo. Sino ka?”
Hindi agad sumagot ang lalaki. Tumingin muna sa paligid, parang ayaw mapansin. “Pwede po ba tayong mag-usap… sa labas?”
Naramdaman ni Renato ang kaba. “Bakit?”
“May ibabalik po ako.”
Lumabas sila sa gilid ng ospital, sa may maliit na waiting area na may upuang bakal. Umuulan pa rin, pino, parang alon ng lungkot.
Dahan-dahang inilabas ng lalaki ang isang maliit na kahon—kahong kahoy na pamilyar.
Nang makita iyon ni Renato, parang huminto ang mundo.
“P—paano mo nakuha ‘yan?” halos hindi niya mabigkas.
Tumingin ang lalaki sa kanya. Sa mata nito, may luha na hindi bumabagsak. “Binili ko po.”
Nanginig ang kamay ni Renato. “Bakit?”
Huminga nang malalim ang lalaki, parang pinipigilan ang isang bagyong matagal nang nakaipon. “Noong araw na nasa pawn shop kayo… naroon din ako.”
Napatitig si Renato. “Ikaw ‘yung… misteryosong lalaki?”
Tumango ang lalaki. “Narinig ko po… kung paano nila tinimbang ang medalya niyo. Narinig ko po ‘yung boses niyo… ‘yung pagpipigil. At… may parte sa akin na… hindi nakatiis.”
“Para saan ‘to?” tanong ni Renato, umiiyak na, wala nang takip ang damdamin.
Dahan-dahang inilabas ng lalaki ang medalya mula sa kahon. Ibinukas sa palad, parang nag-aalay.
“Sir,” mahina niyang sabi, “may mga bagay po na hindi dapat dumaan sa ganitong lugar.”
“Kung hindi ko ‘yan ibinenta,” pumutok ang boses ni Renato, “mamamatay ang asawa ko!”
“Alam ko,” sagot ng lalaki, mabilis. “At hindi ko kayo hinuhusgahan.”
Tahimik sila sandali. Tumulo ang ulan sa bubong. Tumulo rin ang luha sa pisngi ni Renato.
Tapos… sinabi ng lalaki ang mga salitang parang kidlat na tumama sa gitna ng lahat ng sakit:
“Ang kabayanihan ay hindi nabibili.”
Nayanig si Renato. Parang may tumunog sa dibdib niya—hindi lang luha, kundi isang matagal na tanong: may nakakaalala pa ba? May nakakaintindi pa ba?
“Bakit mo… ginagawa ‘to?” tanong niya, halos pabulong.
Ang lalaki’y yumuko. “Dahil… may utang ako sa mga sundalo.”
Nanlaki ang mata ni Renato. “Sundalo ka rin?”
Umiling ang lalaki. “Hindi. Pero… ang tatay ko.”
Tahimik si Renato.
“Ang tatay ko si Lt. Andres Villamor,” sabi ng lalaki, at doon—parang may baril na muling pumutok sa alaala ni Renato.
“Villamor…” bulong niya. “Hindi… hindi ba’t—”
“Hindi na po siya umuwi,” sagot ng lalaki, basag ang boses. “Walo pa lang ako noon. Ang sinabi sa amin… bayani siya. Pero habang tumatanda ako, ang nakikita ko… nanay kong nagluluksa, mga kapitbahay na nakalimot, at mga taong tumitingin sa amin na parang… wala naman talagang halaga ang sakripisyo.”
Napapikit si Renato. Kilala niya ang pangalang iyon. Kilala niya ang mukha sa larawan. At higit sa lahat… kilala niya ang eksaktong araw kung kailan nawala si Lt. Villamor.
Biglang nag-flash sa isip niya ang digmaan.
Putik. Usok. Sigaw.
Isang gabi sa bundok—malamig, mabigat ang hangin, parang may masamang mangyayari. Naroon sila sa isang maliit na outpost. Naroon si Lt. Villamor—matangkad, seryoso, pero may kabaitan sa boses.
“Renato,” sabi nito noon, “pag umuwi ka, yakapin mo ‘yung asawa mo. Huwag mong gawing dahilan ang trabaho para kalimutan ang buhay.”
Tapos may putok. May sumabog. Nagkagulo.
“Sir! May tama—!”
At si Villamor… tumakbo pabalik, hindi pasulong. Tumakbo pabalik para hatakin si Jomar na naiwan sa gitna ng putok. Tinamaan siya. Bumagsak.
“Dalhin niyo siya!” sigaw ni Renato noon, “DALHIN NIYO!”
Pero huli na.
Bumalik si Renato sa kasalukuyan na parang sinampal ng alaala. Nanlalambot ang tuhod niya.
Ikinalma siya ng lalaki. “Sir… ang medalya niyo… parang… mukha ng tatay ko. Hindi ko man siya nakasama, pero naramdaman ko siya sa kwento ng mga katulad niyo.”
Nanginginig si Renato. “Anak ka ni Villamor…”
“Oo,” sabi ng lalaki. “Ako si Marco Villamor.”
Kinuha ni Renato ang medalya, nanginginig. Parang mainit. Parang buhay. Parang may mga boses na nakadikit.
“Hindi ko alam,” bulong ni Renato. “Hindi ko alam na—”
“Hindi niyo kasalanan,” mabilis na sagot ni Marco. “Pero sir… nung nakita ko kayong ipagbili ‘yan… parang nakita ko rin si tatay na… ibinenta ng mundo.”
Napaupo si Renato sa bakal na upuan, hindi na kaya tumayo. Hawak ang medalya, para siyang batang napagalitan at pinatawad sa parehong sandali.
“Bakit mo ibinabalik?” tanong niya, umiiyak na.
Lumapit si Marco, dahan-dahan. “Dahil… kung ang kabayanihan ay nabibili… ibig sabihin, may presyo ang dugo. At ayoko pong maniwala doon.”
Tahimik sila. Ulan. Hangin. Luha.
Tapos sinabi ni Marco ang bagay na lalo pang nagpabagsak sa depensa ni Renato.
“Sir… nandito rin po ako… para tulungan ang asawa niyo.”
Nanlaki ang mata ni Renato. “Ano?”
Inilabas ni Marco ang envelope. “May mga kaibigan po ako… may foundation kami para sa mga beterano at pamilya nila. Hindi ko ito ginagawa para maging bida. Ginagawa ko ito dahil… matagal na akong naghahanap ng paraan para hindi ko maramdaman na pinabayaan ko ang alaala ng tatay ko.”
Nanginginig ang labi ni Renato. “Hindi ko kaya… tumanggap.”
“Sir,” mahina pero matatag na sagot ni Marco, “hindi ito limos. Ito po ay… pagbabayad ng utang.”
“Utang?”
“Utang ng isang anak… sa mga lalaking nagbuwis ng buhay para sa ibang pamilya.”
Napahawak si Renato sa dibdib niya, parang may biglang kumurot sa puso. “Pero… hindi ako si Villamor.”
“Hindi,” sagot ni Marco. “Pero kasama niyo siya. At kung buhay siya ngayon, alam kong… ayaw niyang makita kayong nilalamon ng kahihiyan.”
Tumayo si Renato—pilit, nanginginig. Tinitigan niya si Marco nang matagal, parang sinusubukang hanapin ang mukha ng isang batang nawalan ng ama.
“Salamat,” bulong niya. “Hindi ko alam kung paano…”
“Hindi niyo kailangan magsalita,” sagot ni Marco. “Basta… pakiusap, dalhin niyo ulit ‘yan sa kanya. Sa asawa niyo. Hayaan niyong makita niya na… hindi kayo natalo.”
Nang pumasok sila sa ward, parang mas maliwanag ang ilaw kahit pareho lang naman. Lumapit si Renato sa kama ni Lina. Nakangiti si Lina nang makita siya, pero napakunot-noo nang mapansin ang luha niya.
“Ren… anong nangyari?”
Dahan-dahan niyang inilabas ang kahon. Ibinukas. Ipinakita ang medalya.
Nanlaki ang mata ni Lina. “Renato… paano…?”
Hindi agad nakasagot si Renato. Lumapit si Marco, yumuko, nagpakilala. “Ako po si Marco Villamor. Anak po ni Lt. Andres Villamor.”
Napahawak si Lina sa bibig niya. “Villamor…”
Tumango si Renato, umiiyak. “Kasama ko siya noon.”
Humigpit ang kamay ni Lina sa kumot. “Diyos ko…”
Lumapit si Marco sa kama, maingat, parang ayaw masira ang sandali. “Ma’am Lina… narinig ko po ang kwento ni sir Renato sa pawn shop. At narinig ko rin po ang kwento ng tatay ko sa mga sundalong tulad niya. Hindi ko po kayang hayaan na… ang medalya niya ay manatiling… gamit na sinangla.”
Tumingin si Lina kay Renato. “Ren… sinabi ko lang ‘yon dahil… gusto kitang mabuhay kasama ako.”
“Alam ko,” sagot ni Renato. “At ito ang sagot.”
Inabot niya ang medalya kay Lina. Nang hawakan ni Lina, parang kumapit ang luha sa mga mata niya. “Ang bigat…”
“Hindi sa ginto,” bulong ni Renato. “Sa alaala.”
Tumango si Lina, umiiyak. “Ren… hindi mo kailanman ipinagbili ang kabayanihan mo. Kahit kailan.”
At doon, si Renato—ang lalaking sanay maging bato sa gitna ng putok—ay bumigay. Yumuko siya sa dibdib ni Lina, humikbi, parang unang beses umiyak matapos ang napakaraming taon.
Si Marco naman, tumalikod saglit. Pinunasan ang sariling mata. Kahit anong tibay, may sugat na hindi natatago.
Tahimik na nagsalita si Marco, halos bulong: “Tatay… kung nasaan ka man… may isang sundalo dito na buhay pa. At may isang asawa na pinaglaban.”
Lumipas ang mga araw.
May dumating na tulong—hindi dahil lumuhod si Renato sa mundo, kundi dahil may isang taong nakakaunawa na ang dangal ay hindi dapat magutom. Na ang kabayanihan ay hindi dekorasyon. Na ang trauma ng digmaan ay hindi natatapos sa pag-uwi.
Unti-unting gumaan ang kalagayan ni Lina. Hindi himala—hindi biglang gumaling—pero nagkaroon ng pagkakataon. Naging mas regular ang gamot. Naging mas maayos ang therapy. At higit sa lahat, nabawasan ang bigat sa mata ni Renato tuwing gabi.
Isang gabi, habang natutulog si Lina, umupo si Marco sa tabi ni Renato sa hallway. May dalawang kape sa papel na baso.
“Sir,” sabi ni Marco, “may tanong po ako.”
“Anong tanong?”
“Sa digmaan… paano niyo po dinadala ‘yung mga mukha nila?”
Napatingin si Renato sa malayo. “Hindi mo dinadala,” sagot niya. “Sila ang nagdadala sa’yo.”
Tumango si Marco, nanginginig. “Minsan… iniisip ko, wala akong karapatan masaktan kasi hindi naman ako ‘yung nasa putukan.”
Tumingin si Renato sa kanya. “Trauma, Marco, hindi humihingi ng permiso. Basta dumarating.”
Tahimik si Marco. “Galit ako sa mundo.”
“Normal.”
“Galit ako sa sarili ko.”
“Normal din.”
“Pero nung nakita ko ‘yung medalya niyo…” huminga siya nang malalim. “Parang unang beses akong nakahinga.”
Ngumiti si Renato—mahina, pero totoo. “Kasi naalala mo… may mga taong hindi nag-alinlangan.”
“Sir,” bulong ni Marco, “paano niyo po… napapatawad ang sarili niyo?”
Napapikit si Renato. “Hindi ko alam kung napapatawad ko na. Pero… natuto akong… mabuhay para sa kanila. Para sa mga hindi nakauwi.”
Sumandal si Marco, pinahid ang mata. “Salamat.”
“Mabigat ang kabayanihan,” sabi ni Renato. “Pero mas mabigat ang paglimot.”
Sa mga sumunod na linggo, unti-unting umayos ang lakas ni Lina. Minsan nakakalakad na siya sa hallway, hawak ang kamay ni Renato. Minsan nakakatawa na siya ulit, “Ren, pag gumaling ako, ikaw naman ang pagagamotin ko sa pagka-arte mo.”
At si Renato, tuwing naririnig ang tawa ni Lina, parang muling nabubuo ang isang bahagi ng puso niyang napunit noong digmaan.
Dumating ang araw na pinayagan si Lina umuwi—hindi pa tapos ang laban, pero nakalabas na sila sa pinakamadilim na bahagi.
Pag-uwi nila sa maliit nilang bahay, amoy kahoy at lumang kurtina ang sumalubong. Simple lang. Pero para kay Renato, para siyang umuwi mula sa libingan.
Inilabas niya ang kahon. Nilinis. Inayos. At sa isang sulok ng sala, inilagay niya ito—hindi para ipagyabang, kundi para maalala.
Si Lina, nakaupo sa sofa, tumingin sa medalya. “Ren…”
“Hm?”
“Kung bumalik man ulit ang hirap… kung may dumating na araw na…”
“Hindi ko na ipagbibili,” mabilis na sagot ni Renato.
Ngumiti si Lina. “Hindi dahil mas mahalaga ‘yan sa akin. Kundi dahil… ayokong makita kang pinagpapalit ang dignidad mo sa pera. Kung may kailangan tayo… maghahanap tayo ng ibang paraan. Pero ang alaala… hindi natin ipapasa sa kamay ng taong hindi marunong umunawa.”
Tumango si Renato. “Natuto na ako.”
Sa huling pagkakataon na bumisita si Marco, nagdala siya ng maliit na frame. Larawan ni Lt. Villamor—bata pa, nakangiti, naka-uniporme.
“Sir,” sabi ni Marco, “gusto ko pong ilagay ‘to dito… kung okay lang. Para… kapag nakikita niyo, alam niyong… hindi siya nawala sa wala.”
Tinanggap ni Renato ang frame, at ramdam niyang may gumapang na init sa dibdib niya. “Dito siya bagay,” sabi niya, inilagay katabi ng medalya.
Tahimik silang tatlo—si Renato, si Lina, si Marco—nakatingin sa medalya at larawan. Tatlong tao mula sa iisang digmaan na magkaiba ang sugat, pero pare-parehong naghanap ng dahilan para magpatuloy.
At sa katahimikan na iyon, may epilogong hindi kailangang isigaw:
Ang tunay na kabayanihan… hindi palaging may parada. Hindi palaging may palakpakan. Minsan, nakatago lang sa tahimik na kama ng ospital—sa kamay ng asawang ayaw sumuko. Sa matandang sundalong nilalabanan ang sariling pride para sa pag-ibig. At sa anak na lumalakad pabalik sa nakaraan para ibalik ang dangal ng mga nauna sa kanya.
Hindi nabibili ang kabayanihan.
At kapag sinubukan mong bilhin… ang totoo, ikaw ang mawawalan.
